Bazilika Nedir? Bazilika Tipleri ve Dünyanın En Ünlü Bazilikaları

Bazilika nedir? Bazilikal plan nedir? Bazilika tipleri ve dünyanın en ünlü bazilika örnekleri: Ayasofya, Aya Irini, Aziz Stefan…

Bazilika Nedir? Bazilika Ne Demek?

Bazilika (Yunanca basilike) kelimesi ilk olarak, Atina pazar yerinde başyargıç Basile’in, içinde adli davalara baktığı yapı için kullanılmıştır. Başlangıçta, eski Roma kentlerinde forumun etrafında yer alan, içerisinde mahkemelerin yapıldığı ve diğer resmi görevlere hizmet eden, büyük çatılı eski Roma kamu binalarına bazilika denilmekteydi. Bazilikalar daha sonra, Erken Hristiyan ve Orta çağ mimarilerinde yan geçitleri bulunan, galerili veya galerisiz kilise de denilen, bazilikal planlı kiliselere örnek olmuşlardır.

İçerisi 2 sıra sütunla, ortadaki yüksek yanlardaki daha alçak olan 3 salona ayrılmış, dikdörtgen biçimindeki büyük kiliselere bazilika adı verilmektedir.

Bazilika Mimarisi Neden ve Nasıl Ortaya Çıkmıştır?

Kentsel yaşam üzerine odaklanılması Roma mimarisinde yepyeni yapı tiplerinin, kamusal kullanım için kapalı mekan yapılarının geliştirilmesini gerektirdi. Yönetsel işlemler ve adli işlemler için yargıçların davalara baktığı, davacıların sıralarını beklediği ve halkın davaları izleyebildikleri büyük kapalı mekanlar gerekiyordu. Bazilika ilk olarak bu ihtiyacı karşılamak üzere tasarlanmıştır.

Eski roma kentlerinde bazilikalar, foruma bitişik olarak yerleştirilen dikdörtgen şeklinde uzun bir plana sahipti. Bir ucunda ya da iki ucunda yargıçların oturması için tasarlanmış silindirik bir çıkıntı(apsit) yer alıyordu. Yarım daire şeklindeki apsidin merkezinde ise imparatorun tinsel mevcudiyetini ifade eden bir sunak vardı, çünkü davalara ancak imparatorun simgesel huzurunda bakılabilirdi. Bazilika Ulpia, tipik eski roma bazilika örneklerinden biridir.

Hristiyanlık resmi din olarak kabul edildiğinde, hem işlevsel hem de simgesel açıdan kamusal tapınmaya uygun bir yapı ihtiyacı ortaya çıktı. Eski tapınak formu, büyük kitleleri barındırmak için yeterli iç mekanlara sahip değildi. Ayrıca, Pagan tanrılarına ve Roma imparatorlarına dair simgelerle doluydu. Bu sebeple, büyük halk topluluklarını içine alabilecek kamu yapıları olan bazilikalar, uygun hale getirilerek ibadet için kullanılmaya başladı.

Bazilikal Plan Nedir? Bazilikal Planlı Kiliseler:

Erken Hıristiyan ve Ortaçağ mimarisinde, yan geçitleri bulunan, galerili veya galerisiz kiliselere bazilikal planlı kilise denilmektedir. Bazilikal planda ölçü birimi genellikle transept karesidir. Pek çok romanesk kilise bu ilke üzerine kurulmuştur. Transept karesinin ölçülerine-bazen küçük sapmalarla- koronun, transept kollarının, orta nefin kemer gözlerinin ölçülerinde rastlanır. Bazilikal plan tipi gotik mimari döneminde doruk noktasına ulaşmıştır.

Dikdörtgen şeklinde uzun bir yapı olan bazilikal planlı kiliselerin içi, iki sütun dizisiyle üç nefe ayrılmıştır. Bir bazilikanın biçimi; ortada uzun ve yüksek bir koridor, iki yanda daha alçak iki koridor şeklindedir. Doğu ucunda yarım yuvarlak biçiminde dışarı taşan apsis bulunmaktadır. Batı yönünde ise narteks adı verilen bir giriş holü bulunur.

Bazilikal planlı kiliselerin üstü, çift meyilli ve kiremit kaplı ahşap bir çatı ile örtülüdür. Daha sonra yapılan tüm Hristiyan kiliseleri bu planın geliştirilmesiyle oluşmuştur. İstanbul Studios Manastır Kilisesi (İmrahor İlyas Bey Camii), Demre (Antalya) Aziz Nikalaos Kilisesi ve Efes (İzmir) Meryem Ana Bazilikası önemli örneklerdendir.

• Transept: Latin haç planlı kilisede iki yan koldan her biri.
• Apsist: Genellikle Roma bazilikası veya erken Hristiyan kiliselerinin ucunda bulunan yarım daire ya da çokgen şeklinde çoğu tonozlu bölüm, sunak.
• Nef – Sahın: Roma bazilikasında tepe pencereleri tarafından aydınlatılan uzun merkezi mekan, Hristiyan kilisesinde tepe pencereleri tarafından aydınlatılan batı kolundaki uzun bölüm.
• Narteks: Erken Hristiyan kiliselerindeki giriş bölümü.
• Atriyum: Vaftiz olmayanların ayin boyunca bekledikleri, sütün dizisiyle çevrelenmiş alan(üstü açık çevresi revaklı avlu).

Bazilika Tipleri

Bizans mimarisinde kullanılan bazilika çeşitleri şunlardır:

Kubbeli Bazilika

Kubbeli bazilika, orta nefin üzerinin kubbe ile örtülü olduğu bazilika çeşididir. Bazilika ve merkezi plan tipini birleştiren Ayasofya, kubbeli bazilika tipinde inşa edilmiş bir eserdir. Diğer bir kubbeli bazilika örneği ise Topkapı Sarayı’nda bulunan Jüstinyen dönemi yapısı olan Aya İrini kilisesidir.

Merkezi Planlı Bazilika

Merkezi planlı bazilikalar, kare veya çokgen planlı olarak yapılmıştır. Yuvarlak bir ana mekan oluşturacak şekilde inşa edilen bu yapıların üstü, yapının tamamını kaplayan bir kubbe ile örtülüdür. Merkezi planlı bazilikaya örnek olarak, Küçük Ayasofya Cami eski adıyla Sergios Bacchos Kilisesi verilebilir.

Haç Planlı Bazilika

Kiliselerdeki haç plan tipi, 8. yüzyıldan başlayarak Anadolu’da ve İstanbul’da inşa edilen kiliselerde görülmektedir. Haç planlı bazilikalarda orta nefin üzeri, dört ayaklı bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin dört tarafında, haç şeklinde tonoz­larla örtülü birbirine eşit mekanlar yer alır. Haç planlı bazilikalara örnek olarak; Kariye Cami(Khora Manastırı) ve Atik Mustafa Paşa Cami(Hagia Thekla Manastırı) gösterilebilir.

Düzme Bazilika

Düzme bazilika, Orta Nefi doğrudan ışıklandıran penceresi bulunmayan bazilika çeşididir. Bu bazilikalarda orta ve yan nefler ile narteks denilen giriş bölümü yer alır. En sonda ise yuvarlak bir apsit bulunur.

Dünyanın En Ünlü Bazilika Örnekleri

Ayasofya

Ayasofya(Hagia Sophia), kubbeli bazilika tipinde bir yapı olup, kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle mimarlık tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Yapının içi sütun ve paye dizileriyle üç nefe ayrılmıştır. Orta nefin üzeri dört payenin taşıdığı büyük bir kubbe ile örtülüdür. Orta nefin doğu tarafında üstü yarım kubbe ile örtülü olan apsis bölümü yer almaktadır.

Aya İrini

Bizans mimarisi özellikleri gösteren, Justinianus devri yapıtı Aya İrini kilisesi de bir kubbeli bazilika örneğidir. Kilisenin zemini üç nefli bir bazilika, üst katı ise kapalı Yunan haçı planı şeklinde inşa edilmiştir. Kilisenin apsisi, içeriden yarım daire şeklinde olup, dışarıdan üç cephelidir. Devrinin en büyük yapılarından biri olan Aya İrini, içten yarım yuvarlak, dıştan ise yüksek kasnaklı bir kubbe ile örtülmüştür. Ana kubbenin yanında, narteksin üzerini örten basık ve yayvan tonoz diyebileceğimiz ikinci bir kubbe daha vardır. Diğer yerlerin üzeri ise tonozlarla örtülmüştür.

Aziz Stefan Bazilikası

Aziz Stefan Bazilikası, Budapeşte’deki en büyük yapı ve en büyük kilise olma unvanını taşımaktadır. Macaristan’ın laikliğini sembolize eden kilise 96 metre yükseklik ile Budapeşte’nin en yüksek binasıdır. Neo-rönesans tarzında inşa edilmiştir. 9,5 ton ağırlığında, ülkedeki en büyük çanına sahiptir. Önceleri katedral olarak hizmet veren kilise, papanın emriyle bazilikaya dönüştürülmüştür.

St. Peter Bazilikası

St. Peter (Aziz Petrus) bazilikası, Nero hipodromunun kalıntılarına bitişik, Vatikan’ın tepesinde kent surlarının dışında inşa edilmiştir. Ulpia Bazilikası ile yarışacak boyuttadır. Bazilikanın orta nefi 92 m uzunluğundadır. Yanlarda toplam genişliği 65.9 m olan iki yan nef yer almaktadır. Orta nef 31.8 m yüksekliğindeki  tavana kadar yükselen, birçok uzun penceresi olan bir örtüye sahiptir.

St. John Lateran Katedrali

Roma’nın ana kilisesi olarak kullanılmaktaydı. Yaklaşık 75 m uzunluğunda ve 55 m genişliğinde büyük bir katedraldir. Bir kaç bin kişilik kapasiteye sahiptir.

Bu yazıda, ‘bazilika nedir‘, ‘bazilika ne demek‘, ‘bazilikal plan nedir‘ sorularını cevapladık ve dünyadan ünlü bazilika örneklerini paylaştık. Listemizde yer alması gerektiğini düşündüğünüz başka önemli bazilika örnekleri varsa, lütfen yorumlarda bizimle de paylaşınız.

Dünyadan önemli ve yaratıcı proje örnekleri incelemek için Mimari sayfamızı ziyaret etmeyi unutmayın. 🙂

---